লেখক - সুৰেশ কুড়মি ,মৰাণ ৰাঙলী
মধ্য ভাৰতৰ আদিম জনজাতি কৃষিজীৱি সকলৰ একমাত্ৰ ভৰসা আঘোণৰ ধাননি পথাৰখন । প্ৰকৃতিৰ লগত যুঁজ দিব পৰা অসীম ক্ষমতা থকা আদিম জনজাতিসকল জলবায়ু অনুসৰি প্ৰচুৰ ঠাণ্ডা , পখৰ ৰ'দত আৰু মুষলাধাৰ বৰষুণ বতৰতো কঠোৰ পৰিশ্ৰম কৰি শস্য উৎপাদন কৰিব পাৰে । এই আদিম জনগোষ্ঠী দ্রাবিড় আৰু অষ্ট্ৰিকৰ বংশধৰ হৈছে অসমৰ আদিবাসী চাহ জনগোষ্ঠী লোকসকল । এই লোকসকল অসমত চাহ খেতিৰ লগতে ধান খেতি , শাক - পাচলি খেতি কৰি জীৱন নিৰ্বাহ কৰি আছে । অসমৰ আদিবাসী চাহ শ্রমিক লোকসকল কৃষিজীৱি হোৱা হেতুকে তেওঁলোকৰ পূজা পার্বনসমূহ কৃষিভিত্তিক । কৃষি কাৰ্যৰ লগত সম্বন্ধিত পৰৱসমূহৰ ভিতৰত কৰ্ম পৰৱ , বাঁদনা বা সঁহৰাই পৰৱ আৰু টুসু পৰৱেই হৈছে প্ৰধান । আদিবাসী জনজাতি লোকসকল আদিম কালৰ পৰা পৰম্পৰাগতভাৱে এই পৰৱসমূহ অনুষ্ঠিত কৰি আহিছে । আঘোণ মাহটো হৈছে খেতি চপোৱাৰ সময় । গোটেই বছৰটোৰ বাবে খেতিয়কসকলে আহাৰ মুঠি গোটোৱাৰ কামত ব্যস্ত হৈ পৰে । অন্যান্য আদিবাসী জনজাতিৰ লগতে কুড়মি জনজাতি কৃষিজীৱি সকলে খেতি পথাৰৰ ধান দাই মেলি শেষ কৰি তিনি পাঁচ বা ‘ ন ’ গুছা ধান পথাৰতে এৰি দিয়ে । ধান দাই শেষ হোৱাৰ পাছত তথা কোনোৱে আঘোণ মাহৰ শেষৰ দিনা অর্থাৎ আঘোণ সংক্রান্তি দিনা সন্ধ্যা সময়ত সেই ধানৰ গুছাবোৰ মাটিৰ সৈতে উঘালি আনি ঘৰৰ চোতালত বা খৰিয়ানত বা ঘৰৰ ভিতৰত চঁইক পোৰা ( আলপনা ) দি থোৱা হয় । সেইদিনা ঘৰৰ চোতালখন গোবৰ দি মোছি , চাফ - চিকুণ কৰা হয় । সন্ধ্যা সময়ত পথাৰত থকা ধানৰ গুছাবোৰ নিয়মানুসাৰে আনিব লাগে । চোতালত ভৰিৰ খোজৰ দৰে চাউলৰ গুড়িৰে চঁইক পুৰা ( আলপনা ) দিয়া হয় । ধানক ডিনি মাই , লক্ষী মাই অর্থাৎ মাতৃৰূপে পূজা কৰা হয় । চাউলৰ গুড়ি , ধূনা , সেন্দুৰ , কাজল , ধ্ৰুৱ ঘাঁহ , আদিৰে বন্তি এগছি দি সেৱা কৰি কয় ( কুড়মালি ভাষাত ) “ হে ডিনি মাঁই , হে ঠাকুৰনি মাঁই , হে লখি মাঁই , মই তকে ধৰ্নমাসে ( জেঠ মাহত ) ঘাৰলে আনি এহে ভুঁইএ জাইগাঁই ধাৰিজ কলাই । তহৰ নাতি - পুতি , ছউআ পুতা , ঘাৰ গেলা । মাই চালে অকৰ ছুঁগে দিন পুহাউবে । মই তহৰ সেবা কৰ্ম ” । এনেদৰে কৈ কোনোৱে চোতালত , কোনোৱে খৰিয়ানত ধানৰ গুছাবোৰ আনি থয় । ইয়াকে কুড়মালিত ডিনি অনা বোলে আৰু কিছুৱে লক্ষী অনা বা ঠাকুৰণি অনা বুলিও কয় । ধান মৰণা দি শেষ কৰি ধানবিলাক ডুলি বা ভঁৰালত থোৱা হয় । ধান থোৱা ডুলি বা ভঁৰালতে ডিনি মাক থোৱাৰ নিয়ম আছে । এই ধানৰ গুছাৰপৰা ( ডিনি ) পৰা এটা ধানৰ থোকৰ পৰা অলপ ধান লৈ ডিনি থাপনা বা টুসু থাপনা কৰা হয় । সেয়ে কুড়মালি ভাষাত কোৱা হয় “ জাকৰ নাম হেকি ডিনি সে হেকি টুসুমনি ” কুড়মালি ভাষাত এই টুসু গীতফাকিৰ পৰা বুজিব পৰা যায় ।
টুসু বহলি সসুৰ ঘাৰে
বেসেই খেতে পাথঅৰে ।
সাজি সঁপড়ি লহঅসঅলে আউলি , অগহঅনঅ সাঁকৰাইতে গউ ।।
অৰ্থাৎ টুসু ৰ বা ধানৰ খেতি পথাৰখন হৈছে শহুৰ ঘৰ । শহুৰ ঘৰত থকা অৱস্থাত টুসুৰ সন্তান - সন্ততি সকলৰ ( ধান বিলাকৰ ) লগত থাকে । আঘোণ সংক্রান্তি দিনা উলহ - মালহেৰে চাকি - বন্তি জ্বলাই টুসুক ডিনি মাক ৰূপে ঘৰলৈ অনা হয় । খেতি পথাৰত টুসুৰ নাম ধান , খৰিয়ানত ডিনি মাঁই আৰু এই ডিনি মাঁই হৈছে টুসুমনি । কুড়মালি গীতটিৰ পৰা ইয়াকে বুজাইছে –
টুসু টুসু কহিঅ হামৰা
টুসু খেলঅই খঅইএ ।
ধিআ হামৰ বুলেই অহল কহল , ঘাৰে বাখেইৰে ৷৷
টুসুমনিক চিনহাপ ভিনু ,
ভিনু ভিনু বাথানে ।
দুলাৰি ধিআক চিনহা
ভিনু ভিনু ভিনু চিনহাপে ৷৷
খেতে ধান খৰইএ ডিনি ,
ডিমঅনি পাড়অনে ।
আউল নিহি হিআ খালাসে ,
মুলুকঅ পাড়অনে ।।
( কুড়মালি গীত ) এক সড়অপে দুই সড়অপে , তিন সড়অপে লক চলে , হামৰ টুসু এসনে চলেই ,
বিন বাসাতে গাত হিলে ।। কুড়মালি ভাষাত ধানৰ থুক ( গুটি থকা ) টোক ধানৰ ‘ সিস ’ , ধানত অলপ পৰিমাণত চাউল ( অসম্পূৰ্ণ হোৱা ধান ) থকা অৱস্থাক ‘ মথড়া ’ আৰু পটানক ‘ আগড়া ’ বুলি কয় । ধান চপোৱাৰ পিছৰেপৰা প্রত্যেক সন্ধ্যা ( টুসু থাপনা কৰা পিছৰ দিনৰ পৰা অৰ্থাৎ ১ ম পুহ ) টুচুক কৃষি দেৱী হিচাপে মহিলাসকলে পূজা অৰ্চনা তথা আৰাধনা কৰে । সন্ধ্যা বেলা চাকি বন্তি জ্বলাই ধূপ - ধূনা দেখুৱাই নিজৰ আদিপুৰুষ , কুলদেৱতাৰ লগতে টুসু তথা ধানক আৰাধনা কৰে যাতে তেওঁলোকৰ ঘৰখন ধন , ধানেৰে পৰিপূৰ্ণ হৈ পৰে । ( কুড়মালি গীত ) গাই আউলি বাছুৰ আউলি আউলি ভগবঅতি গউ । দেউআ ভূতাঁই সেঁঝিআ লে গউ , ডিনি ঠাকুৰানি গউ ৷৷ সাঁইঝ লে গা সেঁঝিআ লেগঅ লে গঅ দিআ বাতি গউ । সেঁঝিআ লেইকে ঘাৰ সামালি , ঘাৰেক কুলঅবতি গউ ।। বাঁউআ মহড়ি হেলি টুসু , হেলি গঅ বাঁউআ সুৰি । দেহিনা সুৰি বাথান ভৰি , ঘুৰলি গা নেগেক সাইথে ৷৷ টুসু পৰৱৰ সময়ছোৱাত প্রত্যেক আদিবাসী কৃষিজীৱিসকলে ঘৰত এমুঠি হ’লেও ধান যোগাৰ কৰি লয় আৰু সেই আনন্দত প্ৰত্যেক কৃষিজীৱিলোকে নতুন ধানৰ বিভিন্ন ধৰণৰ খোৱাৰ সামগ্ৰী প্রস্তুত কৰে । পুহ মাহৰ শেষৰ কেইদিন মহিলাসকলে চাউলৰ গুড়ি খুন্দা , চিৰা , মুড়ি , পিঠা বনোৱা আদি কামত ব্যস্ত হৈ পৰে । মহিলাসকলে পৰৱ পিঠা তৈয়াৰ কৰিবলৈ দুদিনৰ আগতে চাউল পানীত তিয়াই থয় । চাউল তিয়া বা ভিজা কাৰ্যসূচীক কুড়মালিত ‘ আঁউড়ি ’ বুলি কোৱা হয় । দ্বিতীয় দিনা গুঁড়ি খুন্দা অর্থাৎ গুঁড়ি কুটা কাৰ্যসূচী আৰম্ভ হয় । ইয়াক কুড়মালিত ‘ চঁাউড়ি ’ বুলি কয় । এই কাৰ্যসূচীত মহিলাসকলক ঘৰৰ অন্যান্য সদস্যও সহায় সহযোগ আগবঢ়ায় যিহেতু পিঠা তৈয়াৰৰ বাবে অধিক গুড়িৰ আৱশ্যক হয় । পিঠা তৈয়াৰ কৰা দিনতে টুসু জাগৰণ কৰা হয় । পিঠা খোৱা দিনটোক ‘ বাঁউৰি ’ বা মকৰ সংক্ৰান্তি বোলে আৰু সেইদিনটোতে টুসুক বিদায় বা ভাসান দিয়া হয় । গোটেই পুহ মাহটো সূর্য মকৰ ক্ৰান্তি ৰেখাত অৱস্থান কৰে । পুহ মাহৰ শেষৰ দিনা মকৰ সংক্রান্তি ৰেখাৰ পৰা উত্তৰায়ণৰ ফালে ধীৰ গতিত অগ্ৰসৰ হয় । সেই কাৰণে উক্ত দিনটোক মকৰ সংক্রান্তি বুলি কোৱা হয় । সূর্য উত্তৰায়ণ অৱস্থাত কৃষিৰ উৰ্বৰাশক্তি বৃদ্ধি হয় আৰু বীজ অঙ্কুৰিত হ’ব ধৰে । সূৰ্য দক্ষিণায়নৰ সময়ত বীজৰ পোখা মেলোতে পলম হয় । মকৰ সংক্রান্তি আগৰ দিনটোত মহিলাসকলে দিনৰ ভাগত টুসু থাপনা কৰা স্থানত একগোট হৈ টুসু জাগৰণৰ বাবে বিভিন্ন সা সামগ্রী , ফুল - ফল আদি গোটাই আৰু তেওঁলোকৰ মাজৰ এগৰাকীক টুসুৰ মাঁক পাতি পূজা অৰ্চনা কৰা হয় । গোটেই নিশা সেমেকা শীতৰ হাড় কঁপোৱা জাৰৰ মাজতো টুসু গীতৰ সুৰত সকলোৱে মতলীয়া হৈ পৰে । টুসু গীত বিলাকত আদিবাসী সমাজ জীৱন হাঁহি কান্দোনৰে ভৰপূৰ , প্ৰকৃতিৰ ৰং ৰহস্য , যৌৱন সুলভ কামনা , বাসনা , প্ৰেমৰ কাকূতি ভাৱ ফুটি উঠে । সামাজিক ৰীতি - নীতি , আচাৰ - ব্যৱহাৰ , মাতৃসুলভ আদি ভাব ফুটি উঠে । পিছদিনা অর্থাৎ মকৰ সংক্রান্তি দিনা বাঁহৰ কাঠি আৰু বিভিন্ন ৰঙৰ ৰঙীন কাগজৰ নিৰ্মিত চৌড়ল ( চউড়ল ) সাজি বা পাল্কী তৈয়াৰ কৰি বহু দুখ মনেৰে টুসুক বিদায় দিয়া হয় । ইয়াৰ আগত টুসুক চৌড়লৰূপত গোটেই গাঁৱত গীত গাই ফুৰা হয় । গাঁৱৰ ওচৰতে থকা নৈ বা পুখুৰীত টুসুক বিদায় দিয়া ( কুড়মালি গীত ) পানিএ হেলিস পানিএ খেলিস , পানিএ আহঅউ কনে জে তৰ । আপন মনে বুঝি দেখা , পানিই আহেইক সসুৰ ঘাৰ ৷৷ আউলা ৰে ঘুৰঘুৰা পকা , দখিন দিগেক বাসাতে । আউলেক ৰে সনাক চউড়ল . টুসু ধনিকে লেগেলাই ।। টুসু লেগবে ভালঅ কৰবে , টুসু ৰাখবে জতঅনাই । হামৰ টুসু সিসু ছেলা , কামেক মৰম জানেনা । কুড়মালিত ‘ টুসু ' শব্দৰ অৰ্থ এনেদৰে দিব পাৰি ‘ টু ’ মানে পৰিপক্ক আৰু ‘ সু ’ মানে স্বামী অর্থাৎ আগন্তুক বছৰত ফচল পোৱাৰ কামনাত পৰিপক্ক ধানক স্বামী গৃহলৈ বিদায় দিয়া । ওপৰত দিয়া গীতটিৰ ব্যাখ্যা এনেদৰে দিব পাৰি । টুসু বা ধানক এগৰাকী জীয়ৰী ছোৱালী লগত তুলনা কৰা হৈছে । টুসুক এমাহ দিন সেৱা শুশ্রূষা কৰি মকৰ সংক্রান্তি দিনা স্বামীৰ গৃহলৈ বংশবৃদ্ধিৰ বাবে বিদায় দিয়া হয় । যিহেতু টুসু বা ধানৰ শহুৰ ঘৰ হৈছে খেতি পথাৰখন । খেতি পথাৰ অথবা পানীতহে ধানৰ বংশবৃদ্ধি ঘটে । মহিলাসকলে অতিকে আদৰৰ এমাহ দিন লালন পালন কৰা প্ৰাণৰ জীয়ৰী স্বৰূপ টুসুক বিদায় বেলিকাত বেজাৰৰ বন্যা বৈ আহে । টুসুক যেন বিদায় নিদি নিজৰ মাজতে গোটেই জীৱনটো সেৱা শুশ্ৰূষা কৰাৰহে ইচ্ছা প্ৰকাশ কৰিছে । কেতিয়াবা আকৌ খুলাঅন্তৰে বিদায় দিবলৈ বিচাৰে । ভঁৰালত থকা সময়লৈকে ধানৰ বংশ বৃদ্ধি নহয় , পোখা নেমেলে পানী তথা খেতি পথাৰত সিঁচাৰ পাছত ধানৰ বংশবৃদ্ধি হয় । পথাৰত ন - ৰুৱা কঠিয়া যাতে প্ৰৱল বানে নামাৰে তাৰ বাবেও প্ৰাৰ্থনা কৰিছে । ( কুড়মালি টুসু গীত ) তকে টুসু পানিক দেবউ নি , হামৰ মনেক আসা মেটেই নি । ৰাখাঁ মাঁই হিআক মাঝে , পুজব গউ বিহান সাঁইঝে দুখিক দুখ বুঝঅনি মাঁই ছাড়ব নি মাঁই জিনগানি । সম্প্রতি টুসু পৰৱ আৰ্যীয়কৰণ হ'ব ধৰিছে । এই পৰৱ কেৱল ৰং ৰহস্য উৎসৱ যেনহে পৰিলক্ষিত হৈছে । টুসু পৰৱৰ নামত মদ্য পান কৰি উচ্ছৃংখল যুৱ সমাজে কিছু কিছু ঠাইত অশ্লীল মন্তব্য আৰু নৃত্য কৰা দেখা যায় । যিটো সামাজিক আৰু সংস্কৃতিক পৰিবেশ বিনষ্ট কৰি সমাজখনকে অধোগতিৰ দিশে আগবাঢ়িছে । সমূহীয়া টুসু পৰৱ বিলাকত প্রায়ে টুসু মূর্তি বা প্রতিমা সাজি লৈ টুসু পূজাৰ প্ৰচলন কৰিব ধৰিছে । যিটো অনাৰ্য সংস্কৃতিৰ সম্পূর্ণ নীতি বিৰোধ । কাৰণ অনাৰ্য সংস্কৃতিত মূর্তি পূজাৰ প্ৰচলন নাই । যিহেতু টুসুক আর্য বৈদিক দেৱীৰূপে মূৰ্তি নিৰ্মাণ কৰি পূজা তথা আৰাধনা কৰা অনাৰ্য সংস্কৃতিৰ একেবাৰে ধর্ম বিৰুদ্ধ কাৰ্য । টুসু কোনো আর্য বৈদিক দেৱী নহয় । হিন্দু ধৰ্মৰ কোনো ধর্ম শাস্ত্ৰ , বেদ উপনিষদ আৰু পুৰাণত টুসুৰ বিষয়ে উল্লেখ নাই । টুসু কোনো ৰাজকন্যা বা কাৰোবাৰ ঘৰৰ জীয়ৰী নহয় । আজিলৈকে ইয়াৰ কোনো প্রমাণ পোৱা নাযায় । টুসু আদিবাসী কৃষিজীৱি লোকসকলৰ আৰাধ্য দেৱী । টুসু পৰৱ পৰম্পৰাগত ভাৱে প্ৰচলিত এক কৃষিভিত্তিক উৎসৱ । আদিবাসী সকল প্রকৃতি পূজক । আদিম কালৰ পৰা তেওঁলোকে প্ৰকৃতিৰ বিভিন্ন ৰূপ , গছ - গছনি , মাটি , নদ - নদী , পাহাড় - পর্বত , পশু পক্ষী , শস্য , সূৰ্য আদিৰ মহত্ব উপলব্ধি কৰি আহিছে । এইবিলাক সম্পূর্ণ প্রাণীজগতৰ জীৱন আৰু শক্তিৰ মূল আধাৰ । সেয়ে এইবোৰক পূজা উপাসনা কৰা হয় । অৱশেষত আদিবাসী কৃষিজীৱি সকলৰ পৰম্পৰাগত ভাৱে প্ৰচলিত টুসু পৰৱ সামূহিক ভাৱে উদ্যাপন কৰোঁতে যাতে কোনো ধৰণৰ সামাজিক পৰিবেশ বিনষ্ট হ’ব পৰা কাৰ্য সংঘটিত নকৰিবলৈ আৰু টুসুৰ নামত কাল্পনিক প্রতিমা সৃষ্টি কৰি অজস্র ধন অপচয় কৰাতকৈ টুসুৰ চউড়ল সাজি অনাৰ্য সংস্কৃতি সংৰক্ষণ কৰিব বুলি আশা ৰাখিলো ।
